jyotyaji kesarkar

 

छत्रपतींच्या सेवेसाठी तो आपले लग्नही विसरला

jyotyaji kesarkar 

छत्रपती शिवरायांनी स्वराज्याची उभारणी करून जीवाला जीव देणारी माणसं निर्माण केली, म्हणूनच त्यांच्या नंतरही स्वराज्याचा गाडा पुढे 100 वर्षे चालत राहिला. स्वराज्याचा मावळा हा जसा हत्तीच्या बळाचा तसा हरणाच्या काळजाचाही होता. कुणी प्राणाची तर जीवनाची आहुति दिली, म्हणूनच हे स्वराज्य उभे राहिले. असाच एक दुर्लक्षित मावळा म्हणजे ज्योत्याजी केसरकर... ज्योत्याजी हा संभाजीराजांचा विश्वासू सेवक, अंगरक्षक, मित्र सर्वकाही होता. मोगलांचा सेनापती मुकर्रबखानाने संभाजीराजांना संगमेश्वर याठिकाणी पकडून औरंगजेबाकडे घेऊन जात असताना त्याने राजांना अपमानजनक वागणूक दिली, त्यावेळी मोगलांच्या महाकाय ताकदीचा अंदाज असतानाही ज्योत्याजीने मुकर्रबखानावर हल्ला चढवून राजेंना सोडविण्याचा आटोकाट प्रयत्न केला.त्यात त्याला अपेक्षित यश आले नाही. तरीपण तो खचला नाही.  

पुढे 11 मार्च 1689 ला औरंगजेबाने संभाजीराजेंची क्रूरपणे हत्या केली.आणि झुल्फिकारखानाने रायगडाला वेढा घालून छत्रपती संभाजीराजेंच्या पत्नी महाराणी येसूबाई आणि युवराज शाहूराजे तसेच शिवरायांच्या एक पत्नी सकवारबाई यांना अटक केली. संभाजीराजेंचे कुटुंब जीवघेण्या संकटात असताना आपण त्यांच्यासाठी काहीतरी करावे म्हणून या पठ्ठयाने त्यांच्यासोबत स्वत:लाही अटक करून घेतले. 

शाहूराजेंचे वयतर काय ? 9 - 10 वर्षाचे. मोगलांची छावणी आणि मराठ्यांचा राजपरिवार त्यांच्या कैदेत असताना तो त्यांच्या पाठीमागे सावलीसारखा उभा राहिला. याविषयी वा. सी. बेंद्रे म्हणतात, ‘ ज्योताजी केसरकर हे संभाजी महाराज यांजपाशी सेवा करून इतबारी व कर्ते शहाणे होते. शाहू महाराज बाळवय असता त्यांस खेळवणे, शिक्षा लावणे याजकरिता ठेवले होते. ते महाराजाबरोबर गेले होते. बेगमेकडे जाणे, बोलणे करणे व बादशहाकडे जाणे येणे वगैरे इतबारी कामात तेच राहिले’ शाहू महाराजांचे जे काही थोडेफार शिक्षण झाले तेच मुळी ज्योत्याजीमुळे.

औरंगजेबासोबत मराठ्यांचा कबिला सारखे इकडून तिकडे फिरायचा, अशावेळी लाखोच्या फौजेत त्यांचे बरेच हाल व्हायचे. एकदातर मोठ्या पावसात खायला काही नव्हते तेव्हा त्याने तेलात काकडे भिजवून बाल शाहूना भात खाऊ घातला होता. कैदेत असताना शाहू महाराज आणि येसूबाई यांचा पत्र व्यवहार तोच पाहायचा. मोगलांच्या कैदेत असताना शाहूराजांचे दोन विवाह करून देण्यात त्याने मोठी जबाबदारी पार पाडली होती. अशाप्रकारे 18 वर्षे तो शाहुंच्यासोबत मोगलांच्या कैदेत राहिला.  

20 फेब्रुवारी 1707 ला औरंगजेबाचा मृत्यू झाला आणि त्याचा मुलगा अजमशहाने मोगलांची गादी हस्तगत केली. तेव्हा त्याने शाहूराजांची सुटका केली, तरीपण येसूबाई यांना कैदेतच ठेवले. बाहेर आल्यानंतर शाहूराजांनी सातारा याठिकाणी मराठ्यांची नवीन राजधानी निर्माण करून राज्यकारभार सुरू केला. यावेळी दक्षिणेत हैद्राबादचा

 

निजाम मीर कमरूद्दीनखान हा मोगलांचा सुभेदार होता. त्यामुळे छत्रपती शाहुंच्यावतीने ज्योत्याजी केसरकर हा बादशहाला भेटायला दिल्लीला गेला. आणि 3 ऑगस्ट 1707 ला त्याने मराठ्यांना मोगली प्रांतातून चोथाई आणि सरदेशमुखी वसुलीच्या सनदा आणल्या. एकंदरच कायतर लहानपणापासून शाहूराजांना त्याने हाताच्या फोडाप्रमाणे जपले.   

अतिशय सुरुळीतपणे शाहुंचा कारभार सुरू झाला, साम्राज्यविस्तारासह मराठ्यांच्या गादीला आता स्थिरता आली. शाहूराजे म्हणजे जाणता माणूस. ज्यांनी ज्यांनी आपणाला मदत केली त्यांना त्यांनी सन्मानाने वागविले, मानाच्या जागा दिल्या, नेमणुका केल्या. त्यात विरुबाई, बसवंतराव कासुरडे, विठोबा खोजे, इन्द्रोजी कदम, शेट्याजी संकपाळ, मायाजी फडतरे, मेगोजी हुकेबारदार आणि ज्योत्याजी केसरकर यांचा समावेश होता.

त्यानुसार ज्योत्याजीला सरदेशमुखीचे वतन देवून 18 कारखान्यावर अधिकारी म्हणून नियुक्ती केली, छत्रपतींच्या स्वारीच्यासोबत पुढे जरीपटका म्हणजे स्वराज्याच्या भगवा झेंडा घेऊन ढालगज हत्तीवर बसण्याचा मान ज्योत्याजीला देण्यात आला, होळीच्यादिवशी सरकारवाड्यापूढे होळीला पोळीचा नेवैद्य दाखवून तिची पुजा ज्योत्याजीने करायचा संकेत सुरू झाला. ज्योत्याजीचे सातारच्या राजधानीत गुरुवार पेठ नावाची नवीन वस्ती बसविली, सरकारातून पेठेची जकात माफ करून घेतली आणि  तिथले कायदे कानून आपल्या जबाबदारीने चालविले. 

हे सर्व होत असताना पाच पन्नास वर्षाचा कालावधी गेला. असेच एकदिवस शाहूराजांनी ज्योत्याजीला बोलावून आज्ञा केली की, ‘ ज्योत्याजीबाबा आतातरी लग्न करावे’ तेव्हा या मानी सेवकाने सांगितले ‘ माझे म्हातारपण, ऐंशी वर्षाची उमर, आता लग्न नको’. स्वराज्याच्या जडणघडणीत तो जणू आपल्या वैयक्तिक जीवनाला विसरून गेला होता. तिथं लग्नाची काय कथा. राजेमात्र आता ऐकायला तयार नव्हते. राजेंची आज्ञा म्हणून ज्योत्याजीने वयाच्या ऐंशीव्या वर्षी लग्न केले, पुढे त्यांना मुलेही झाली. परंतु स्वराज्याच्या धगधगत्या कुंडात ज्योत्याजी केसरकरसारख्या निस्वार्थी मावळ्यांनी स्वत:ला झोकून दिले म्हणूनच तो अग्निकुंड सतत तेवत राहिला.

ज्योत्याजींचे मुळ गाव सावंतवाडीजवळचे केसरी, त्यावरून त्यांना केसरकर हे नाव पडले असावे असे काही इतिहासकारांचे म्हणणे आहे. तर पुढे कोल्हापूर जिल्ह्यातील पन्हाळा तालुक्यातील पुनाळ हे गाव त्यांच्या जहागिरीचे गाव राहिले. आज या दोन्ही गावात केसरकर आडनावाचे अनेक लोक राहतात. तर पुनाळ याठिकाणी ज्योत्याजी केसरकर या निस्वार्थी मावळ्याची समाधी मोठ्या डौलाने उभी आहे. धन्य तुमचा त्याग आणि त्या त्यागाला आमुचा मानाचा मुजरा !!

प्रा. डॉ. सतीश कदम