जगातील दोन प्राचीन विद्यापीठे - नालंदा भारतात तर तक्षशिला पाकिस्तानात आहे.

जगातील दोन प्राचीन विद्यापीठे नालंदा भारतात तर तक्षशिला पाकिस्तानात आहे.

                  2017 -18 च्या एका अवहालानुसार आज संपूर्ण भारतात एकूण 903 विद्यापीठे, 41,435 महाविद्यालये तर 3 कोटी 66 लाख विद्यार्थी दरवर्षी पदवी घेत आहेत. भारताचे दुर्भाग्य म्हणजे यातील एकही विद्यापीठ जगातील पहिल्या 200 उच्च प्रतीच्या विद्यापीठाच्या यादीत नाही. आपण सहज वाचतो की, इंग्लंडमधील ऑक्सफोर्ड विद्यापीठाची स्थापना इ. स. 1096 ला होऊन त्याने इंग्लंडला 28 राष्ट्राध्यक्ष दिले, तर केंब्रिज विद्यापीठ इ.स. 1209 चे असून आत्तापर्यंत या विद्यापीठातील 89 विद्यार्थ्यानी नोबेल प्राइज मिळविलेले आहे.

                   परंतु आपण हे विसरून जातो की, जगातील सर्वात प्राचीन विद्यापीठे भारतात झाली असून त्यात नालंदा आणि तक्षशिला ही दोन अतिशय संपन्न अशी विद्यापीठे होती. भारताच्या फाळणीनंतर नालंदा भारतातील बिहार राज्यात आहे तर तक्षशिला पाकिस्तानमधील रावळपिंडीमध्ये आहे. विशेष म्हणजे या दोन्ही विद्यापीठाचा परिसर हा जागतिक पर्यटनासाठी संरक्षित करण्यात आलेला आहे. पाकच्या अराजकतेमुळे तेथे पर्यटक फिरकत नाहीत. आणि तक्षशिलासारखे बुद्धीचे केंद्र असूनही पाकिस्तानला शहाणपण मिळू शकले नाही हे त्यांचे दुर्दैव्य म्हणावे लागेल.

जगातील अतिशय प्राचीन मानले गेलेल्या नालंदा विद्यापीठाची स्थापना इ. स. 450 मध्ये पहिल्या कुमार गुप्त या राजाने केली होती. जवळपास 57 हेक्टर परिसरात याची व्याप्ती असून ते 12 व्या शतकापर्यंत जगातील एक नामवंत शिक्षण केंद्र होते. विशेष म्हणजे 7 व्या शतकात चीनचा विद्वान हू एन त्संग हा याचठिकाणी वर्षभर राहून शिकून गेलेला आहे. त्याने आपल्या प्रवासवर्णनात नालंदा विद्यापीठाविषयी अतिशय महितीपूर्ण असे लेखन केलेले आहे. तर 1915 साली इंग्रजांनी याठिकाणी उत्खनन करून जगाला हा महान ठेवा माहित करून दिला.

                 यावर झालेल्या संशोधनानुसार आणि तत्कालीन मुस्लिम इतिहासकार ‘ मिनाजुद्दीन सिराज’ याने 1206 साली लिहिलेल्या आपल्या ‘ तबायक ए नासिरी’ नावाच्या ग्रंथात नालंदा विद्यापीठाविषयी अतिशय छान लिखाण केलेले आहे. नालंदा या शब्दाची फोड, ना +आलम + दा = नालंदा याप्रमाणे असून याचा अर्थ होतो, ज्ञानरूपी भेटीला कुठलाही प्रतिबंध नसावा. बिहार म्हणजे ज्याने जगाला बौद्ध, जैन, गुरु नानक दिले ते ठिकाण. आजच्या पाटणापासून 90 किमी वर नालंदा हे छोटेसे ठिकाण असून जिल्ह्याला नाव मात्र नालंदा देण्यात आलेले आहे. पाटण्यावरुन रेल्वेने नालंदा स्टेशनवर उतरले की अगदी जवळच हे प्राचीन विद्येचे माहेरघर लागते. भाजलेल्या लाल विटात बांधलेल्या या वास्तूचे अवशेष पाहिल्यानंतर मन थक्क करून जाते. आज साधारणपणे 800 x 1600 फुट लांबीचा हा परिसर पाहताना मन भूतकाळात गेले म्हणजे झाले.

                    कधीकाळी याठिकाणी 10,000 विद्यार्थी शिक्षण घेत असून जवळपास 2000 शिक्षक त्यांना शिकवत होते. याची निवड पद्धत अतिशय कठीण असून मोठे दिव्य प्राप्त केल्यानंतरच येथे प्रवेश दिला जात होता. विद्यार्थ्यांना राहण्यासाठी प्रत्येकाला स्वतंत्र 20x 25 फुटाची खोली असून त्यातच स्नानगृहाची व्यवस्था करण्यात आलेली होती. येथे व्याकरण, इतिहास, भूगोल, अर्थशास्त्र, गणित, खगोलशास्त्र, विज्ञान अशा सर्वच शाखांचा यात अंतर्भाव होता. त्यामुळे चीन, जपान, कोरिया, इंडोंनेशिया, तिबेट, नेपाळ, ग्रीस इत्यादी देशातील विद्यार्थी याठिकाणी येऊन शिक्षण घेत होते. इतिहासकारांच्या म्हणण्यानुसार येथे जवळपास 90 लाख पांडुलिपीतील हस्तलिखिते आणि दुर्मिळ ग्रंथ होते. या परिसरावर हीनयान पंथाचा पगडा होता. तरीसुद्धा येथे ज्ञान आणि विज्ञान अशा दोघांचा संगम होता. त्यामुळेच येथून राजा हर्षवर्धन, धर्मपाल, नागार्जून, यासारखे महान राजे शिकून गेले. जागतिक ज्ञांनाची दोन महान केंद्रे बौद्ध गया आणि महावीराचे पावापुरी याच परिसरात आहेत.

              12 व्या शतकापर्यंत सर्वकाही छान होते. दिल्लीच्या गादीवर महमद घोरीचा गुलाम कुतुबुद्दीन ऐबकने पहिल्या मुस्लिम सत्तेची निर्मिती केल्यानंतर बिहार प्रांतातील त्याचा शिपाह सालार इख्तीयारूद्दीन मुहमद बिन बख्तियार खिलजी याने इ. स. 1193 मध्ये नालंदावर आक्रमण करून तो परिसर जाळून टाकला. कित्येक महीने तो परिसर आगीने धूपत होता. आज खंडहाराच्या स्वरुपात लाल विटातील नालंदा परिसर पाहताना मन हेलावून जाते. विशेष म्हणजे पाटण्यावरून नालंदा कडे जाताना अगोदर बख्तियारपुर नावाचे मोठे रेल्वे स्टेशन लागते त्याच्या पुढे गेले की नालंदा आहे. नालंदा पाहिल्यानंतर प्राचीन 

भारतीय संकृतीचा अभिमान वाटतो. प्रा. डॉ. सतीश कदम, ९४२२६५००४४